Dynamiczny rozwój mózgu dziecka.
- Joanna Jewusiak
- 25 sie 2023
- 9 minut(y) czytania
Czy wiesz, że dziecko przychodzi na świat o trzy miesiące wcześniej, niż wskazywałby na to stopień rozwoju jego układu nerwowego. To dlatego tuż po urodzeniu potrzebuje bliskości i nieustannej opieki, a także odpowiedniej stymulacji. Człowiek przychodzi na świat z największym mózgiem ze wszystkich ssaków, gdyby miał dojrzeć w łonie matki, nie zmieściłby się w kanale rodnym. Dlatego każdy człowiek przychodzi na świat jako neurologiczny wcześniak. Niemowlęta są stworzone do noszenia, tulenia i czułej opieki. Zależne od rodziców są przez kilkanaście miesięcy od narodzin. W pierwszych miesiącach życia zdobywają ogromną ilość osiągnieć, a co jakiś czas pojawiają się skoki rozwojowe.
Od samego początku rodzice powinni stymulować zmysły dzieci aby zapewnić im różnorodny rozwój. Jest to niezwykle ważne ponieważ rozwój poszczególnych umiejętności pociąga za sobą rozwój kolejnych, np zmysł ruchu i równowagi związany jest z układem przedsionkowo – prioreceptywnym i zmysłem dotyku. Zmysł ten sprawia że wiemy gdzie góra gdzie dół oraz że gdy podskakujemy przedmioty wokół nas nie skaczą z nami. Im częściej będziemy stymulować układ ruchu i równowagi poprzez noszenie, kołysanie, bujanie i huśtanie dziecka tym sprawniej będzie on działał. Co więcej ma on również wpływ na rozwój funkcji poznawczych, zdolności motorycznych, emocjonalnych i koncentracji uwagi a także mowy. Poza tym wytwarza się w ruchu również dopamina – hormon który według badań pełni ważną rolę w funkcjonowaniu mowy.
Pierwszy rok życia dziecka to ogrom nauki różnych umiejętności, każda nowa umiejętność angażuje mózg.
Najnowsze badania dowiodły, że środowisko ma znacznie większy wpływ niż geny na nasz umysł, a więc bez stymulacji nawet najlepsze predyspozycje genetyczne nie będą miały możliwości się ujawnić.
Co ważne dziecko uczy się poprzez neurony lustrzane i naśladownictwo. Dlatego każda zabawa z dzieckiem to stymulacja.
Jak to wygląda przez pierwszy rok?
W każdym miesiącu mózg dziecka rozwija się na kilku płaszczyznach: rozwój percepcyjny, motoryczny i poznawczy. Proces ten nie trwa 12 miesięcy a znacznie więcej. Najintensywniejszy postęp trwa do 3 roku życia a cały proces kończy się ok 20 roku życia.
Rozwój naszego układu nerwowego zachodzi od końca czyli tyłomózgowia tzw mózg gadzi i rdzeń kręgowy oraz pień mózgu odpowiedzialny za przetrwanie oddychanie i nawiązywanie więzi z opiekunem.
W miarę rozwoju dojrzewają kolejne partie mózgu - móżdżek i zwoje podstawy odpowiedzialne za ruchy zależne od woli. Następnie układ limbiczny odpowiedzialny za emocje i pamięć, a na końcu kora mózgowa czyli racjonalne i świadome myślenie. Najdłużej rozwija się kora asocjacyjna czyli część kory mózgowej odpowiedzialna za planowanie, ocenę sytuacji i przewidywania a jej rozwój trwa do 20 roku życia. Pamiętajmy, że choć nad zdolnościami do samoregulacji dziecka należy pracować od samego początku to dopiero po około 20 roku życia możemy się spodziewać racjonalnych zachowań adekwatnych do sytuacji.
1 miesiąc
To czas przystosowania się dziecka do życia w nowym środowisku. Z przytulnego ciepłego wytłumionego i ciemnego miejsca dziecko przychodząc na świat jest wrzucone w wielki chaos i ogrom informacji dla zmysłów. Mózg nie potrafi przetworzyć tych informacji, jedyne co jest znajome dla dziecka to zapach mamy, otulenie i ciepło. Aby się rozwijać mózg potrzebuje stymulacji ale też okresów wytchnienia, odcięcia od bodźców. Pewne połączenia utrwalają się a te niestymulowane zanikają.
Rozwój percepcyjny pozwala na adaptacje do środowiska a przede wszystkim na kontakt z mamą i tatą. Ma to charakter społeczny, czyli nastawienie na kontakt z drugim człowiekiem. Zjawisko preadaptacji społecznej czyli maksymalizacji przez dziecko dopływu bodźców pochodzących od innych ludzi którzy są z jego punktu widzenia istotni dla przeżycia.
Zmysł wzroku:
zdolność do skupiania uwagi na odległość 20 – 25 cm
ograniczone wodzenie wzrokiem za poruszającym się przedmiotem
preferencja twarzy ludzkiej
reakcja na wzmożony ruch, jasność
Zmysł słuchu:
różne reakcje na dźwięki w zależności od preferencji osobniczej
rozpoznawanie głosu matki, preferencja głosów kobiecych
zdolność do lokalizacji dźwięku
w środowisku dwujęzycznym dziecko uczy się szybciej języka którym posługiwała się mama w okresie ciąży
Zmysł dotyku:
wrażliwość na dotyk i nacisk
wrażliwość okolicy ust
Zmysł smaku:
preferencja słodkiego smaku
rozróżnianie smaku mleka mamy
Zmysł węchu:
preferencje zapachowe, odwracanie się od nieprzyjemnego zapachu
rozpoznawanie zapachu mamy czy mleka mamy
Zmysł równowagi:
reakcja na zmianę położenia
Rozwój motoryczny:
unoszenie na krótko podbródka w leżeniu na brzuchu
śledzenie oczami przedmiotu
Rozwój poznawczy:
rozwój inteligencji sensomotorycznej
odruchy bezwarunkowe część z nich pozostaje a część zanika w okresie niemowlęcym. UWAGA: Ich utrzymywanie się po ukończeniu 1 roku życia może stanowić sygnał ostrzegawczy informujący o zaburzeniach neurologicznych
pod wpływem akomodacji prymitywne schematy zaczynają się zmieniać
Proponowane zabawy:
- noś dziecko na rękach, kołysz i tul do siebie
- stymuluj wzrok czarno - białymi, czerwonymi przedmiotami
- zmieniaj otoczenie
- śpiewaj dziecku kołysanki
- przesuwaj wolno przedmioty aby wodziło za nimi oczami
- masuj delikatnie dziecko
2 miesiące
Rozwój motoryczny:
unoszenie szyi w leżeniu na brzuchu
utrzymywanie główki przez 10 sekund
Rozwój poznawczy:
dokonywanie pierwszych rozróżnień faza eksploracji
patrzenie w kierunku źródła dźwięku, ssanie kciuka – koordynacja usta – ręka . Dziecko gdy jest głodne szuka sutka
pojawiają się reakcje kołowe pierwotne, czyli dziecko ssie kciuk sprawia mu to przyjemność więc to powtarza
nie reaguje na znikające przedmioty
następuje widoczny wzrost gotowości do wchodzenia z ludźmi w bliski kontakt typu twarzą w twarz
Zabawy:
- nadal stymuluj wzrok czarno - białymi, czerwonymi przedmiotami dodatkowo dziecko zaczyna widzieć kolor zielony
- zachęcaj do naśladowania min i głosów
- stymuluj zmysł dotyku poprzez materiały o różnych strukturach
- kładź często na brzuszku
- nawiązuj z dzieckiem kontakt wzrokowy 3 miesiące
- uśmiechanie selektywnie – uśmiech społeczny – sposób komunikacji
Rozwój motoryczny:
utrzymywanie główki przez 1 minutę
trzymanie podanej do ręki grzechotki
Rozwój poznawczy:
reakcje kołowe wtórne
skupianie się na świecie zewnętrznym
odróżnianie siebie od innych przedmiotów
odtwarzanie zdarzenia które wydają się interesujące
Zabawy:
- nadal stymuluj wzrok czarno - białymi, czerwonymi, zielonymi przedmiotami dodatkowo dziecko zaczyna widzieć kolor żółty
- baw się w celowanie - umieść zabawkę nad niemowlakiem, żeby mogło uderzać w obiekty rączkami lub w nie kopać. Z czasem zauważysz, że maluch zacznie sięgać po przedmioty i zdobędzie umiejętność ich chwytania
- zachęcaj do naśladowania min i głosów
- stymuluj zmysł dotyku poprzez materiały o różnych strukturach
- kładź coraz częściej na brzuszku
- nawiązuj z dzieckiem kontakt wzrokowy
- dziecko bada przedmioty poprzez wkładanie ich do buzi czas na gryzaczki o różnych strukturach oraz chłodzące
- rozmawiaj z dzieckiem
4 miesiąc Rozwój motoryczny:
pewne i długie trzymanie główki
obracanie się z pleców na boki
wyciąganie rąk do grzechotki
Rozwój poznawczy:
koordynacja schematów
zachowania intencjonalne
dziecko zaczyna używać środków do realizacji celów np. ciągnie serwetę żeby dosięgnąć przedmiotu
dziecko szuka przedmiotu który zniknął z pola widzenia
Zabawy:
- nadal stymuluj wzrok dziecko zaczyna już rozróżniać kolor niebieski
- zachęcaj do naśladowania min i głosów
- stymuluj zmysł dotyku poprzez materiały o różnych strukturach
- kładź coraz częściej na brzuszku
- zmieniaj często otoczenie teraz jest ciekawe wszystkiego co się dzieje wokoło
- dziecko bada przedmioty poprzez wkładanie ich do buzi czas na gryzaczki o różnych strukturach oraz chłodzące
- zachęcaj do turlania się na twardej powierzchni
5 miesiąc
Rozwój motoryczny:
leżenie na brzuchu i opieranie się na dłoniach
obracanie się z brzucha na plecy
trzymane za ręce podnosi się do siedzenia
sięganie i chwytanie przedmiotów Rozwój poznawczy:
eksperymentowanie reakcje kołowe -trzeciego rzędu
dziecko aktywnie i celowo wykorzystuje metodę prób i błędów, nowe sposoby manipulowania przedmiotami
celowo eksperymentuje np. zrzuca zabawkę z różnych wysokości żeby sprawdzić czy spadnie w tym samym miejscu
stosowanie wielu schematów czynnościowych do jednego przedmiotu by wykryć jego cechy i sprawdzić czym różni się od innych
dziecko postawione przed nowym problemem którego nie może rozwiązać próbuje nowych rozwiązań
dziecko szuka przedmiotu w miejscu w którym powinno być na skutek tego gdzie się przemieścił
podnoszenie zabawki koordynacja oko – ręka kluczowy wpływ na rozwój mowy późniejszy
Zabawy:
- wprowadzaj kolorowe przedmioty
- zachęcaj do turlania
- baw się lusterkiem
- rozpocznij naukę klaskania podczas rytmicznych piosenek
- możecie już razem kołysać się do muzyki
- zabawa w zrzucanie przedmiotów
- baw się w echo
6 miesiąc Rozwój motoryczny:
siedzenie na krzesełku
przekręcanie się z pleców na brzuch
chwytanie małych przedmiotów całą powierzchnią dłoni i przekładanie z ręki do ręki
dziecko zaczyna posługiwać się wyobrażeniem przedmiotu nie musi śledzić przemieszczania się przedmiotu by wiedzieć gdzie jest (najnowsze badanie Helen Bee prezentują wyniki w których już 3 – 4 miesięczne dzieci posiadają zdolność zapamiętywania określonych doświadczeń przez kilka dni pewna forma wewnętrznej reprezentacji)
Rozwój poznawczy:
początki reprezentacji umysłowej
podążanie wzrokiem za zabawką upadającą - kształtują się zalążki pamięci rozpoznawanie sekwencji zabawy na ten moment; zabawa w akuku, turlanie przedmiotu, upuszczanie przedmiotu, wkładanie piłeczki do pudełka,
uwaga przesuwa się z ludzi na przedmioty - rozwój czynności manipulacyjnych
poszukiwanie zabawki częściowo ukrytej
Zabawy:
- wprowadzaj kolorowe przedmioty
- baw się w akuku zakrywając siebie lub przedmiot
- podawaj małe przedmioty do trzymania przy twojej obecności
- zabawa w trzy ręce - ta zabawa rozwija u 6-miesięcznego dziecka umiejętności związane z rozwiązywaniem problemów. Podaj maluchowi po jednej zabawce do każdej z rączek. Gdy obie będą już zajęte, zaoferuj mu jeszcze jedną, trzecią zabawkę. Co zrobi w takiej sytuacji maluch?
- stymulacja zmysłów poprzez jedzenie
- zabawa w gdzie jest mama?
7 miesiąc
Rozwój motoryczny:
samodzielne siedzenie bez podtrzymania
bawienie się nóżkami
podtrzymywane pod pachami sprężynuje
umiejętność trzymania 2 przedmiotów w dwóch rączkach
obracanie w dwóch rękach przedmiotów
aktywowanie 4 palców do zabawy przedmiotami
Zabawy:
- baw się w poznawanie różnych struktur - umieść w woreczkach strunowych kasze, ryż, wodę - tylko w twojej obecności
- baw się w akuku zakrywając siebie lub przedmiot
- zachęcaj do pełzania ustawiając przedmioty przed leżącym na brzuszku dzieckiem
- zabawa w znikające przedmioty
- baw się w granie na instrumentach takich jak garnki, miski - to świetny sposób na uwalnianie emocji dziecka
8 miesiąc
Rozwój motoryczny:
stanie z pomocą
Rozwój poznawczy:
poszukiwanie całkowicie zasłoniętych przedmiotów (wie że istnieje nawet jeśli go nie widzi) – stałość przedmiotów
Zabawy:
- baw się w rozpoznawanie przedmiotów
- stwórz tunel z kartonów
- baw się w wodzie
9 miesiąc
Rozwój motoryczny:
pełzanie oparte na przedramionach i raczkowanie
samodzielne stanie przytrzymując się mebli
celowe upuszczanie przedmiotów
wyjmowanie mniejszych przedmiotów z większych
aktywowanie wszystkich 5 palców do zabawy
Rozwój poznawczy:
szukanie przedmiotów tam gdzie upadły, przewidywanie pozycji przemieszczających się
pojawia się zjawisko sprawczości która ma wpływ na rozwój mowy. Stymulacja rozwoju mowy polega na: nazywaniu przez rodzica elementów, zabawy w układanie klocków, śpiewanie kołysanek, zabawa w instrumenty, taniec i dźwiękowe memory,
rozwój słuchu fenomowego pozwalający rozróżnić głoski
Zabawy:
- wprowadź zabawę z pudełkami, naucz dziecko zamykać pokrywki, chować do nich przedmioty a może zrobisz tor przeszkód
- zabawa z lustrem przez pokazywanie i nazywanie części ciała
- naucz dziecko pchania przedmiotów razem z nauką chodzenia
10 miesiąc
Rozwój motoryczny:
siadanie z wyprostowanymi nogami
raczkowanie
wkładanie małych przedmiotów do pojemnika trzymanego w drugiej ręce
Rozwój poznawczy:
początki logicznego myślenia
przewidywanie kolejności powtarzających się zdarzeń
upuszczanie zabawki, żeby rodzic ją podnosił
Zabawy:
- baw się w chowanego
- powtarzajcie gesty
pokazywanie obrazków i opowiadanie co się na nim znajduje
- turlanie piłeczki
- wyliczanki paluszkowe
11 miesięcy
Rozwój motoryczny:
chodzenie bokiem, przytrzymując się mebli
chodzenie w przód za rękę
podejmowanie próby samodzielnego stania
precyzyjne i pewne chwytanie drobnych przedmiotów
samodzielne jedzenie herbatników i picie z kubeczka
Rozwój poznawczy:
stawanie się coraz bardziej samodzielnym
okazywanie sprzeciwu
świadomość swojej odrębności jako jednostka
umiejętność sortowania przedmiotów, które są do sienie podobne
Zabawy:
- rozpocznijcie naukę rysowania
- zabawy ruchowe
12 miesięcy
Rozwój motoryczny:
stawianie pierwszych samodzielnych kroków
Rozwój poznawczy:
silna potrzeba eksplorowania otoczenia, otwieranie szafek
rozwijanie umiejętności komunikacyjnych
Zabawy:
- zachęcaj do wkładania przedmiotów mniejszych w większe
- zabawa w drewniane układanki
- układanie piramidy z klocków
- zabawy w sortowanie
Osiąganie poszczególnych umiejętności zachodzi w podobnym czasie i zbliżonej kolejności a niewielkie odchylenia są spowodowane wpływem środowiska. To właśnie środowisko ogrywa kluczową rolę w rozwoju niemowląt im bardzie stymulujące tym lepiej dla rozwoju. Dzieci pozbawione możliwości treningu rozwijają umiejętności ruchowe o wiele wolniej i w niewłaściwej kolejności. Te które mają bardzo rzadko możliwość leżenia i poruszania się na brzuchu na twardym podłożu mogą nie przejść typowej drogi w nauce chodzenia od pełzania po raczkowanie aż do chodzenia, a nabycie tej umiejętności może im zająć więcej czasu. Choć osiągnięcia pojawiają się w tej samej kolejności to są różnice indywidualne związane z płcią, warunkami społeczno – ekonomicznymi, metodami wychowawczymi oraz genami.
Osiąganie poszczególnych umiejętności zachodzi w podobnym czasie i zbliżonej kolejności a niewielkie odchylenia są spowodowane wpływem środowiska.
Pamiętajmy, że równolegle rozwija się osobowość dziecka która jest ściśle związana z prototypem więzi o której pisałam w poprzednim artykule.
Zachowania dziecka takie jak chęć przytulania, uśmiech, nawiązywanie kontaktu wzrokowego wyznaczają gotowość dziecka do kontaktu z drugim człowiekiem czyli nawiązania relacji przywiązania która może zaistnieć gdy dorosły będzie wchodził w aktywny kontakt z dzieckiem. Gdy będzie pochylał się nad nim, przybliżał, dotykał, głaskał, brał na ręce, przytulał, odpowiadał uśmiechem, komentował to co się dzieje oraz umożliwiał mu śledzenie różnych przedmiotów a także reagował odpowiednio szybko na jego płacz. Te pierwsze więzi uczuciowe są prototypem więzi, jakie osoba będzie nawiązywała w ciągu dalszego swojego życia.
Jak wynika z tego wpisu rodzice i opiekunowie odgrywają kluczową rolę w rozwoju małego człowieka, które bez opieki nie jest w stanie samo zaspokoić swoich potrzeb stymulacyjnych, dlatego każda zabawa z dzieckiem to nie tylko czysta przyjemność z zabawy ale inwestycja w jego rozwój i lepszy start w życie.
Ciekawostki - w pierwszym roku życia mózg powiększa się 3 krotnie - ok 1 urodzin 3/4 wielkości mózgu dorosłego człowieka - proces dojrzewania mózgu kończy się ok 17 roku życia - najintensywniejszy rozwój 2-3 lata - liczba neuronów się nie zmieni - zmienia się liczba i rodzaj połączeń czyli synaps która decyduje o sprawności mózgu
- roczne dziecko ma gęstszą sieć dendrytów i synaps niż dorosły, zatem największa plastyczność mózgu jest w okresie niemowlęcym
- aby maksymalnie wykorzystać okres intensywnego wzrostu i plastyczności mózgu, niemowlę potrzebuje stymulującego środowiska.
- następuje mielinizacja czyli wzrasta szybkość przewodzenia nerwowego która trwa do okresu fazy dojrzewania
J. Cieszyńska, M. Korendo: Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia, WydawnictwoEdukacyjne, Kraków 2007.
A. Brzeźińska, K.Applet, B. Żiółkowska: Psychologia rozwoju człowieka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot2021.