O tym dlaczego nam tak trudno zrozumieć nastolatka.

Każdy, kto dzieli dom z nastolatkiem zadaje sobie to pytanie średnio 4 razy dziennie. Dlaczego tak trudno ich zrozumieć? Co takiego dzieje się w ich głowach, że nie możemy znaleźć nici porozumienia? Jak z nimi rozmawiać? Postaram się w tym artykule wyjaśnić trochę perspektywę nastolatków, to z czym się zmagają oraz jak sobie radzić w tym trudnym czasie.

Droga mamo, drogi tato nie tak dawno ty też byłaś/eś nastolatkiem. Zapewne już nie pamiętasz swoich myśli, uczuć i postaw jakie przyjmowałeś, ale pamiętasz te chwile nieporozumienia z rodzicami. Zatem z czego one wynikały? Jeśli jesteś ciekawa/y zapraszam Cię do lektury.

"Do niedawna uważano, że za irracjonalne zachowania nastolatków odpowiedzialna jest burza hormonów."

Do niedawna uważano, że za irracjonalne zachowania nastolatków odpowiedzialna jest burza hormonów. Zapewne one mają również znaczenie, ale w tym artykule nie będę pochylać się nad poziomem estrogenów i testosteronu odpowiedzialnych za drugorzędowe cechy płciowe. Chciałabym zwrócić w tym artykule uwagę na najnowsze badania dotyczące niedojrzałości części mózgu u nastolatków oraz wpływu hormonów – pełniących funkcję neuroprzekaźników w wieku nastoletnim odpowiedzialnych za antyspołeczne zachowania i agresję wśród młodzieży.

Wyobraźmy sobie wielki plac budowy, na którym intensywnie trwają prace budowlane. W krótkim czasie zaplanowano wiele intensywnych zmian. W jednej części placu następują przekształcenia budynku, a w drugiej tworzona jest droga dojazdowa z wielopoziomowym parkingiem. W tym samym czasie powstaje również nowa sieć kanalizacyjna, a poprzednia jest jednocześnie modernizowana. Wszystko to dzieje się równorzędnie. Teraz wyobraźmy sobie, że ten plac budowy to mózg nastolatka. Ta wizualizacja pozwoli wam zrozumieć z jaką wewnętrzną rewolucją zmaga się ten młody człowiek.

Aby przybliżyć proces dojrzewania i zmian zachodzących w mózgu zacznę od początku. Gdy przychodzimy na świat rodzimy się z niedojrzałymi mózgami, które dojrzewają jeszcze wiele lat po naszych narodzinach, aż do 25 roku życia. Gdybyśmy przychodzili na świat z dojrzałymi mózgami, ciąża musiałaby trwać 21 miesięcy, a nasze matki nie przeżyłyby porodu.

"Aby zmniejszyć zużycie energii pomiędzy 5 a 20 rokiem życia zachodzą zmiany neurobiologiczne. Następuje przebudowa, która rozpędza się by w okresie nastoletnim przyjąć takie tempo, że nastolatek kładzie się spać z innym mózgiem niż wstaje kolejnego dnia. "

Najintensywniejszy rozwój mózgu przypada na okres pierwszych 3 lat życia. Warto dodać, że mózg stanowi 2 % masy człowieka, a dziecko 5 letnie w swoim najbardziej kreatywnym okresie zużywa aż 50 % energii całego organizmu. To aż 30 % więcej niż dorosły człowiek. Zatem skoro tak duża część energii jest wydatkowana na pracę tego narządu, to musi on być nad wyraz złożony w swojej pracy. Aby zmniejszyć zużycie energii pomiędzy 5 a 20 rokiem życia zachodzą zmiany neurobiologiczne. Następuje przebudowa, która rozpędza się by w okresie nastoletnim przyjąć takie tempo, że nastolatek kładzie się spać z innym mózgiem niż wstaje kolejnego dnia.

A co dokładnie się dzieje?

Następuję prunning – wycinka konektywna 85 % połączeń nerwowych, czyli wszystkiego co niepotrzebne. To bardzo intensywny obszar rozwoju, ponieważ nastolatek ma o wiele więcej neuronów i połączeń niż mózg dorosłego człowieka i wbrew pozorom nie jest to wcale zaletą. Tak duży ubytek neuronów nie jest dla nas niebezpieczny. Zbyt duża liczba neuronów oznacza chaos komunikacyjny pomiędzy strukturami mózgu, zatem przetrwają tylko te szlaki neuronalne, z którymi mamy związane doświadczenia.

Usuwanie połączeń nerwowych to jedno, ale dowiedziono niedawno, że niektóre struktury mózgu u nastolatków są bardziej sztywne lub bardziej miękkie. Według naukowców z University of Delaware: „mózg młodego człowieka jest miękki jak nowa gąbka, podczas gdy mózg osoby dorosłej jest sztywny jak stara gąbka, która została już wyciśnięta”. Odkryto, że płaty skroniowe i ciemieniowe były bardziej miękkie u nastolatków niż u dorosłych osób. Co więcej podkorowe struktury takie jak hipokamp oraz ciało migdałowate również były bardziej miękkie. Ma to istotny wpływ na zachowania nastolatków, a zwłaszcza ich emocjonalne podejście oraz skłonność do ryzykownych zachowań. Okres dojrzewania to moment, w którym układ limbiczny czyli hipokamp i ciało migdałowate, które działają impulsywnie: "widzę zagrożenie, oceniam przez pryzmat emocji, więc uciekam". To zachowanie zaczyna być kontrolowane przez korę przedczołową. Nastolatek zaczyna analizować sytuację: "przemyślę sprawę racjonalnie, a potem podejmę decyzję jak zareagować".

W tym samym czasie trwa również mielinizacja, czyli wytworzenie otoczki pokrywającej włókna nerwowe, które umożliwiają szybszy przepływ informacji między neuronami. To mega doładowanie mózgu.

Gdyby tego było mało, to zachodzą także zmiany w wydzielaniu neuroprzekaźników. W układzie dopaminergicznym odpowiedzialnym za motywacje poziom dopaminy spada i jest niższy niż u przeciętnej osoby dorosłej. Dlatego młodzi ludzie coraz częściej się nudzą i poszukują silniejszych wrażeń, ponieważ to co motywowało ich wcześniej już nie działa. Z drugiej strony dopamina pomimo swojego niskiego poziomu szybciej się aktywuje, przez co nastolatek szybciej się angażuje w działania bez refleksji, po czym traci do tego zapał. Dopamina ma też wpływ na impulsywne zachowania przez szybką aktywację, a nastolatki reagują agresywnie na neutralne sytuacje. Na przykład trzaskają drzwiami, a po 2 godzinach wychodzą z pokoju jak gdyby nigdy nic. Dopamina ma tutaj też wpływ na podatność popadania w uzależnienia. Pod jej wpływem poszukujemy różnorakich gratyfikacji. Ten neuroprzekaźnik działa w układzie limbicznym, dlatego czasem nazywamy go również układem nagrody.

Szczególny wpływ na nastrój nastolatka ma również serotonina, która wprawia w dobry humor, a gdy jest jej za mało, to człowiek ma zły, buntowniczy nastrój. Gdy jej poziom wzrasta, taki nastolatek szuka akceptacji w swojej grupie rówieśniczej, bo serotonina to neuroprzekaźnik, który wydziela się, kiedy czujemy się poważani, szanowani i akceptowani. To dlatego nastolatki dążą do uznania grupy rówieśniczej, dużo bardziej, niż to się działo wcześniej lub dzieje się później, w życiu dorosłym. Przynależność do grupy rówieśniczej jest ważna również z ewolucyjnego punktu widzenia. Parę tysięcy lat temu nie przetrwalibyśmy pozostawieni przez grupę na pastwę losu. Dla własnego bezpieczeństwa potrzebowaliśmy utrzymywać dobre relacje w grupie.

No i jest jeszcze melatonina. Ona też tutaj nieźle miesza bowiem powoduje zmiany w rytmie okołodobowym. U dorosłej osoby melatonina zaczyna się wydzielać ok godz 21, aby szczyt osiągnąć w granicach 12 w nocy. U nastolatka natomiast zaczyna się wydzielać ok 12 w nocy a szczyt osiąga ok 3 w nocy. To dlatego nastolatek późno chodzi spać, a wstawanie do szkoły na 8 rano, to jakby kazać osobie dorosłej wstawać na 4 rano do pracy.

Oto w skrócie neurobiologiczne podłoże problemów większości nastolatków. Przeciętny nastolatek nie podejmuje racjonalnie decyzji i nie potrafi kontrolować emocji, bo nie jest do tego neurologicznie zdolny.

"U dorosłej osoby melatonina zaczyna się wydzielać ok godz 21, aby szczyt osiągnąć w granicach 12 w nocy. U nastolatka natomiast zaczyna się wydzielać ok 12 w nocy a szczyt osiąga ok 3 w nocy. To dlatego nastolatek późno chodzi spać, a wstawanie do szkoły na 8 rano, to jakby kazać osobie dorosłej wstawać na 4 rano do pracy. "

W takim razie zadajmy sobie pytanie po co to wszystko?

Celem jest to, aby Twoje dziecko stało się odrębną jednostką. Głównym zadaniem okresu dojrzewania jest zdobycie niezależności poprzez kształtowanie się umiejętności planowania, kontrolowania i przewidywania. Nastolatek musi odnaleźć swoją tożsamość, dowiedzieć się kim jest jako niezależna osoba. Zatem adolescent poprzez niżej wymienione interakcje dokonuje swojej zmiany, które mogą być zagrażające:

Po pierwsze poszukuje nowości, aby móc się porównać i zidentyfikować. Zwiększona ilość wydzielanej dopaminy tylko popycha go do poszukiwania nowości, a to sprzyja doświadczaniu niebezpiecznych sytuacji. Nastolatek pragnie uzyskać nagrody jak każdy, ale nastolatek nieco bardziej ponieważ nie kontroluje swoich popędów emocjonalnych. Bez refleksji, odczuwając intensywne emocje z łatwością może podjąć ryzykowne zachowania.
Angażuje się społecznie, jest spragniony nowych znajomości co oznacza, że z czasem może wejść w zagrażające środowisko, odrzucając mądrość dorosłych. Wcześniej jako dziecko to wśród rodziców szukało ukojenia, a gdy wchodzi w okres nastoletni, to regulacji emocji będzie poszukiwał wśród rówieśników.
Odczuwa intensywnie emocje, co ubarwia życie, ale może ich nie kontrolować. To sprawia, że reakcje mogą wywoływać trudności w zachowaniu. Nastolatki są również bardziej wyczuleni na sygnały społeczne i bardzo słabo radzą sobie z odczytywaniem emocji z twarzy drugiego człowieka. Gdy pokażemy przeciętnemu nastolatkowi wyraz twarzy neutralnej, nastolatek odbierze ją jako zagrażającą. Natomiast często też przypisują jednocześnie zbyt dużą wagę nieśmiałemu uśmiechowi w ich stronę. To powinno wyjaśnić Tobie dlaczego na twoją skwaszoną minę dziecko reaguje np. agresją. Mało tego nastolatki sami nie wiedzą często, że ich wyraz twarzy, np. ironiczny uśmiech nie jest ironicznym uśmiechem. Po prostu nie zdają sobie z tego sprawy, a dorosłych to tak bardzo irytuje.
Eksploruje, przez co poszerza świadomość, sprawdza swoją sprawczość i wprowadza innowacje. W tym momencie jest możliwy kryzys tożsamości często związany z presją rówieśników, którzy mogą być bardzo wpływowi.

Te wszystkie trudne zachowania jak podejmowanie decyzji pod wpływem impulsu, wyrażanie silnych emocji, podejmowanie ryzyka wkrótce miną, a Twoje dziecko zacznie myśleć bardziej logicznie, rozumieć skomplikowane sytuacje i patrzeć na problemy z perspektywy.

Jak zatem wspierać rozwój nastolatków?

Przekuj zagrożenia tego okresu w korzyści.

Podczas poszukiwania nowości pozytywnym aspektem jest otwartość na zmiany, fascynacja światem oraz chęć próbowania nowych rozwiązań. Wykorzystaj je do zmiany na lepsze i poznawania świata. Rozkochaj nastolatka w świecie.

Wykorzystaj zaangażowanie społeczne do budowania wartościowych relacji, które dają szczęście, poczucie wspólnotowości i dobre samopoczucie.

Dzięki odczuwaniu intensywniej emocji pokaż, że życie jest barwniejsze. A w eksploracji umiejętnie pokieruj sposobem myślenia własnej twórczości i odwagi w zdobywaniu świata. Pomóż uwierzyć w siebie, to wzmocni poczucie własnej wartości, które nierzadko jest w tym okresie zachwiane.

Wspieraj również rozwijanie wyrażania emocji, nazywania ich oraz kontrolowania gdy są zbyt intensywne. Dlatego rozmawiaj o uczuciach, pokazuj jak ty radzisz sobie ze swoimi emocjami.

Naucz nastolatka planowania. Nie wystarczy samo stwierdzenie: “Powinieneś to zaplanować wcześniej.” Konsekwentnie za każdym razem tłumacz jak powinien to zrobić, pokazuj, że jego plany mają czasem wpływ na innych, pytaj wcześniej co zamierza zrobić, jaki ma plan, wyprzedzaj. To ty musisz myśleć w tym czasie podwójnie.

Zadbaj o strukturę dnia, tygodnia, pomóż dziecku zaplanować tydzień. Stwórzcie plan tygodnia, kup planer i zapiszcie najważniejsze rzeczy do wykonania. Stały plan pomoże odnaleźć się nastolatkowi.

Pomóc może też zrobienie czasem wyjątku i pozwolenie na odłączenie się od wspólnego rodzinnego wyjazdu.

Zachęcaj do relaksacji, odpoczynku na łonie natury, dbaj o odprężenie. Mózg nastolatka jest szczególnie wrażliwy na stres.

Bądź wyrozumiała/y, ty też kiedyś byłeś nastolatkiem.

Umiejętne pielęgnowanie 4 zasobów, które ewoluują sprawiają, że nastolatki stają się młodymi dorosłymi i z odwagą mogą opuścić rodzinne gniazdo. To co najważniejsze to przede wszystkim, to aby nastolatek mógł przejść swój proces rozwojowy. Dlatego pozwól mu na zdrowe ryzyko, które pozwoli mu rozwijać swoją niezależność. Dorosły zapomina o swoich zasobach takich jak poszukiwanie nowości, relacje społeczne, emocjonalność oraz twórcza eksploracja. Zamiast tego wpada w rutynę, odczuwając samotność i nudę, tracąc sens życia, przez co rośnie konflikt na linii rodzic nastolatek. Być może rozwiązaniem jest odnalezienie w sobie części nastolatka. Zafascynuj się światem, eksploruj, zdobądź przyjaciół, pozwól sobie odczuwać emocje, a połączysz się nicią porozumienia ze swoim nastolatkiem. Mózg choć rozwija się do 25 roku życia, to swojej plastyczności nie traci do końca życia.

Na koniec kilka wskazówek jak pomóc się uczyć nastolatkowi?

Nastolatek powinien się wysypiać, a jeśli jest to niemożliwe w tygodniu, zadbaj o to, aby w weekendy mógł wyrównać swój deficyt.

Mózg chłonie obserwacje, lubi zapamiętywać to co użyteczne, dlatego pomóż przedstawić nastolatkowi wiedzę w sposób użyteczny.

Hipokamp odpowiedzialny za zapamiętywanie uwielbia być zaskakiwany, przez co aktywuje układ nagrody, dlatego nastolatki świetnie przyswajają wiedzę w innowacyjny sposób.

Nastoletni mózg uwielbia ludzi i uwielbia opowieści o ludziach. Przedstaw wiedzę w formie opowieści. Już wiesz dlaczego z taką łatwością potrafisz zapamiętać usłyszaną bajkę.

Begley, Sharon. (February 28, 2000). Getting inside a teen brain. Newsweek, 135 (9), 58-59

Daniel J. Siegel: „Burza w mózgu nastolatka. Potencjał okresu dorastania”, wyd. MiND, Podkowa Leśna 2016.

Giedd, J., Blumenthal, J., Jeffries, N., Castellanos, F., Liu, H., Zijdenbos, A., Paus, T., Evans, A., and Rapoport, J. (1999). Brain development during childhood and adolescence: A longitudinal MRI study. Nature Neuroscience, 2 (10), 861-863.

Grace McIlvain G., Schwarb H., Cohen J.N., Telzer E.H., Johnson C.L., Mechanical properties of the in vivo adolescent human brain.Developmental Cognitive Neuroscience. Sarah-Jayne Blakemore: „Wynaleźć siebie. Sekretne życie mózgu nastolatka”, wyd. mamania, Warszawa 2021.